15. Stare Gimnazjum Ewangelickie przy pl. Kościelnym 1 – 3

Późną jesienią 1725 r. dokonano uroczystego otwarcia nowej, murowanej szkoły ewangelickiej. W wydłużonym dwukondygnacyjnym budynku znalazły pomieszczenia szkoła ludowa i gimnazjum, przeniesione z budynku, stojącego na przedłużeniu proboszczówki, zbudowanego w 1711 r., przekształconego w bursę. Pierwsze dziesięciolecia były dla szkoły bardzo trudne, z powodu braku tolerancji i nieoczekiwanych ingerencji w życie szkoły nie tylko ze strony czynników państwowych. Z tego okresu czasu warto przypomnieć, że jeden z nauczycieli gimnazjum – Jonasz Nigrinius († 1742 ) wydał w 1723 r. pierwszą mapę Śląska Cieszyńskiego, jeszcze bezpomiarową, niezmiernie cenną ze względu na bogactwo danych topograficznych i nazewniczych. Mapa ta z powodu ujawnienia położenia strzeżonych obiektów przygranicznych została przez władze skonfiskowana a jej autor ukarany i wydalony z Cieszyna. 

Żwawym nurtem potoczyły się losy szkoły w XIX w. Szkoła uzyskała status Gimnazjum Teologicznego (1813), w 1850 przeszła na etat państwowy, uzyskując tytuł Cesarsko – Królewskiego Państwowego Gimnazjum Ewangelickiego, formalnie istniejącego do 1868 r., tj. do momentu rozwiązania szkolnictwa wyznaniowego. W dalszym ciągu, aż do 1904 r. w budynku funkcjonowała Szkoła Ludowa. Z grona nauczycielskiego trzeba przypomnieć historyka Gottlieba Biermana (1824 - 1901), autora cennych prac z historii księstw śląskich pozostających w granicach Austrii a także historii Reformacji na Śląsku Cieszyńskim i kościoła Jezusowego, napisanych w duchu i w języku niemieckim. Przez 11 lat godność dyrektora piastował słowacki działacz narodowy, publicysta i literat Jan Kalinčiak (1822 – 1871), przedwcześnie pozbawiony stanowiska, autor wielu powieści, nowel i prac historycznych okresu odrodzenia narodowego Słowaków.

Godnymi przypomnienia są działające w szkole w XIX w. mniej lub bardziej jawnie stowarzyszenia „studenckie”: „Złączenie Polskie”, „Towarzystwo Doskonalących się w Języku Polskim”, „Wzajemność”, „Jedność” – ostatnie przetrwało do I wojny światowej i było organizacją „ekumeniczną”. Bardziej uświadomieni narodowo gimnazjaliści samorzutnie organizowali owe „stowarzyszenia” samokształceniowe, aby uzupełnić to, czego im z urzędu niemiecka placówka oświatowa dać nie mogła. Ich głównym celem było „doskonalenie się w języku polskim”, w znajomości literatury i historii Polski. Jest to jedna z najchlubniejszych kart w dziejach tej szkoły. Z takiej kuźni wyrośli pierwsi szermierze polskiej sprawy narodowej na Śląsku Cieszyńskim. Jednymi z nich byli bracia - ks. Franciszek Michejda (1848 – 1921), pastor nawiejski, redaktor kilku pism, publicysta, założyciel Towarzystwa Ewangelickiej Oświaty Ludowej, przywódca narodowy wśród polskich ewangelików i dr Jan Michejda (1853 – 1927), prawnik, poseł do Sejmu Śląskiego i Parlamentu Wiedeńskiego, współtwórca Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, pierwszy polski burmistrz miasta Cieszyna. Obu przypomina tablica pamiątkowa na bocznej ścianie starej szkoły od ul. Pawła Stalmacha, odsłonięta w 75 – lecie powstania Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego w 1918 r.