Kościół Jezusowy

Powstał, po długim okresie zakazu działalności na terenie Śląska innego wyznania jak katolickie, na skutek interwencji króla szwedzkiego Karola XII. W 1707 r. zmusił on cesarza Józefa I do zwrotu śląskim ewangelikom prawie 120 kościołów i wydania zgody na budowę kilku nowych. Dwa lata później Józef I zezwolił na budowę Kościoła Jezusowego przed Cieszynem, jako „kościoła łaski”. Nabyte w tym celu grunty cesarski pełnomocnik zatwierdził 24 maja 1709 r. jako grunt pod budowę kościoła, wbijając w tym miejscu żerdź z cesarskim orłem. Dziesięć dni później odbyło się pierwsze po 55 latach publiczne nabożeństwo protestanckie w księstwie cieszyńskim. Na tym też miejscu został zbudowany mały drewniany kościółek, z ufundowanym naprędce ołtarzem i organami. 

Do budowy właściwego, murowanego kościoła przystąpiono po roku, pod kierunkiem opawskich budowniczych Hansa Georga Hausruckera i Josefa Rieda. Zasadnicze prace, zakończone budową sklepienia nad główną nawą wykonano do 1723 r., resztę do 1730 r. Kościół Jezusowy miał początkowo ok. 5000 miejsc siedzących i mieścił do 8000 ludzi, bo był jedynym protestanckim kościołem w okolicy i na całym Górnym Śląsku. Po częściowym uznaniu kościoła ewangelickiego w monarchii austriackiej przez Marię Teresę w 1750 r. ukończono wieżę o wysokości 72 metrów, na której w 1788 r. założono pierwszy w Cieszynie piorunochron. Nowy ołtarz ufundowano w 1767 r., w 1785 r. przyozdobiono ambonę, zainstalowano też nowe organy. Kościół gruntownie odrestaurowano w latach 1956–57. 

Kościół Jezusowy jest budynkiem o prostej na pozór architekturze, zwłaszcza zewnątrz. Fasada jest dwukondygnacyjna, trójosiowa, z kwadratową wieżą. Nad środkową częścią górnej kondygnacji widać trójkątny przyczółek z tarczą zegarową, szczyt wieńczy bania i krzyż z gwiazdą (symbol Chrystusa). Jedynym ozdobnym elementem fasady jest kamienny portal z 3 ćwierci XVIII w., zamknięty łukiem półkolistym na pseudofilarach. Na szczycie tympanonu znajduje się figura baranka z chorągiewką z literami BBK/GGŚ (skrót „Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata”). Kościół Jezusowy jest długi na ok. 60 m (z czego nawa liczy 54,5 m), szeroki na 40 m. Zbudowany został w zasadzie na planie prostokąta, z jednoprzęsłowym prezbiterium skierowanym na południowy-wschód. Centralne miejsce zajmuje, wysoki na 17 m, ołtarz z symbolem Opatrzności Bożej w zwieńczeniu, nadnaturalnej wielkości figurami czterech ewangelistów na dolnej nastawie oraz dwoma parami kolumn. W górnej części znajdował się też czarny cesarski orzeł, zrzucony w końcu 1918 r. Ołtarz wykonał cieszyński mistrz Józef Pratzker według projektu Nikolausa oraz Wenzela Thalherrów z Fulneku. W centrum ołtarza znajduje się obraz „Ostatnia Wieczerza”, autorstwa Franza Oesera z Lipska. Jest to przeróbka dzieła hiszpańskiego malarza Juana de Juanes, zwanego hiszpańskim Rafaelem. W 1935 r. przed ołtarzem ustawiono brązowe popiersie króla Karola XII, dar ewangelików ze Szwecji. Po bokach prezbiterium znajdują się kaplice chrzcielna i przedpogrzebowa, z klasycystycznymi portalami z 1 poł. XIX w. Obszerna nawa o szerokości równej prezbiterium z kaplicami, jest wysoka, licząc do sklepienia, na 24 metry. Pokrywa ją potężne sklepienie kolebkowe o promieniu 7,15 m, wsparte na solidnych filarach. Nad nawami bocznymi znajdują się dwie kondygnacje empor otwartych półkoliście do nawy i prezbiterium. Kościół rozświetla 59 półokrągłych okien. W nawie najważniejszym elementem jest wysoka na 9 metrów kazalnica zbudowana w stylu barokowo-manierycznym, z posągiem Chrystusa Zmartwychwstałego na baldachimie. Z tyłu chór wsparty jest na 6 kolumnach. Na chórze Kościoła Jezusowego mieści się tzw. Biblioteka Tschammera, powstała w 2 poł. XVIII w. zabytkowa biblioteka cieszyńskiego zboru ewangelickiego. Niedostępne podziemia kryją dawne krypty grobowe. Przy kościele znajdował się też cmentarz, w którym zasadniczo grzebano do uruchomienia w 1887 r. nowego przy ul. Bielskiej. Obok kościoła wzniesiono też inne ważne dla życia parafialnego obiekty: mieszkania dla pastorów, szkołę, bursę tzw. Alumneum i inne. 

Kościół Jezusowy był przez ponad dwieście lat jedynym Kościołem protestanckim w Cieszynie. Mimo wielu różnic dzielących członków zboru, pozostawali w jego ramach wierni polskiej, niemieckiej i czeskiej narodowości, a także zwolennicy opcji ślązakowskiej. Wydarzenia polityczne oraz podział miasta doprowadziły do rozbicia cieszyńskiej wspólnoty ewangelickiej, co dotyczyło lewobrzeżnej części miasta, która utworzyła Czeski Cieszyn. Już w 1920 r. grupa czeskich ewangelików powołała do życia w Czeskim Cieszynie parafię czesko-braterską, ewangelicy narodowości polskiej i niemieckiej pozostali w ramach jednego kościoła do 1926 r. Zmiany te spowodowały konieczność budowy nowych świątyń, które dziś są nieodłącznym elementem życia i architektury miasta. 

Pozostawiając za sobą Kościół Jezusowy schodzimy ul. P. Stalmacha w dół, do zbiegu z ul. 3 Maja, gdzie skręcamy w lewo. Spacerem dochodzimy do przejścia granicznego na Olzie, którą przekraczamy Mostem Wolności, pierwotnie zwanym Jubileuszowym. Idziemy ul. Strzelniczą (Střelniční), pierwsza w lewo ul. Dukielska (Dukelská) prowadzi nas do znajdującego się po lewej stronie kościoła ewangelickiego Na Niwach.