TYTUŁEM WSTĘPU

Rok 1653 był przełomowy w historii Księstwa Cieszyńskiego. Po 363 latach panowania dynastii cieszyńskich Piastów zmarła ostatnia ich przedstawicielka, księżna Elżbieta Lukrecja. Po jej śmierci nastąpił również długi, bo wynoszący lat 265, czas panowania nad Księstwem dynastii habsburskiej. Habsburgowie przejęli rządy jako królowie czescy, gdyż już od roku 1327 Cieszyńskie Księstwo, po złożeniu przez jego władców hołdu lennego czeskim królom, stało się częścią Korony św. Wacława. Habsburgowie zyskali czeską koronę w 1526 roku i od tego czasu coraz bardziej zaciskały się więzy między nimi a cieszyńskimi książętami. Po śmierci Elżbiety Lukrecji scheda po niej trafiła więc jako wygasłe lenno w ręce czeskich królów, którymi byli właśnie Habsburgowie, posiadający równocześnie tytuł Cesarzy Rzymskich Narodu Niemieckiego. Tak więc zaczęli oni rządzić swą nową ziemią w podwójnej roli – jako jej panowie lenni i prywatni właściciele. Pierwszym z Habsburgów władających Księstwem Cieszyńskim został Ferdynand IV (1633 1654), król Niemiec i Węgier. Otrzymał je od swego ojca cesarza Ferdynanda III (1608 1657), jednakże zmarł wkrótce na ospę i Księstwo przejął z powrotem cesarz. Ani Ferdynand III, ani jego następcy na cieszyńskich włościach, czyli cesarze Leopold I (1640 1705), Józef I (1678 1711) i Karol VI (1685 1740), nie interesowali się zbytnio swym nowo nabytym Księstwem, traktując je jako jedną z wielu prowincji przynoszących dochody i często jako ziemię podlegającą zamianom i darom, zgodnie z dynastyczną polityką habsburską. Przejawem takiej polityki było utworzenie przez Habsburgów w 1654 roku z popiastowskich dóbr tzw. Komory Cieszyńskiej – instytucji, której celem było sprawne i centralne zarządzanie majątkiem w imieniu księcia. Najlepszym tego przykładem była decyzja cesarza Karola VI, który w 1722 roku nadał Księstwo Cieszyńskie w lenno swemu wiernemu sprzymierzeńcowi, księciu Leopoldowi Lotaryńskiemu (1679 1729), w zamian za włoskie księstewko Monferrato (leżące nad Padem, między Turynem a Mediolanem), utracone przez niego podczas hiszpańskiej wojny sukcesyjnej. Jego syn Franciszek Stefan Lotaryński (1708 1765) został w 1736 roku mężem przyszłej cesarzowej Marii Teresy, córki ostatniego „prawdziwego Habsburga” cesarza Karola VI. Małżeństwo to zapoczątkowało dynastię Habsbursko – Lotaryńską (Habsburg Lothringen), a ich potomkowie rządzili Cieszynem i Księstwem do roku 1918. Franciszek Stefan Lotaryński został w 1745 roku cesarzem, przyjmując imię Franciszka I. Cesarz zmarł w 1765 roku, a Księstwo Cieszyńskie, jako swe osobiste lenno, zapisał najstarszemu synowi cesarzowi Józefowi II (1741 1790), który rządził monarchią wspólnie z matką, aż do jej śmierci w roku 1780. Był on pierwszym z Habsburgów, który osobiście zainteresował się swymi cieszyńskimi dobrami, tworzącymi tzw. Komorę Cieszyńską, odwiedzając je w 1766, 1773 i 1787 roku. Zatrzymał się w domu barona Jana Beessa von Chrostin, na rogu ulicy Głębokiej i Zamkowej (ul. Głęboka 64), do którego od tego czasu przylgnęła nazwa „Dom Cesarski” (Kaiserhaus).

W kwietniu tego roku arcyksiężniczka Maria Krystyna (1742 1798), siostra Józefa II i ulubiona córka cesarzowej Marii Teresy, wyszła za mąż za księcia saskiego Alberta Kazimierza (1738 1822), syna Augusta III, polskiego króla i elektora saskiego. Z tej okazji Maria Teresa wykupiła Księstwo Cieszyńskie z rąk syna i przekazała je 31 maja 1766 roku w lenno, jako ślubny podarunek, swojej córce i jej mężowi, który przyjął tytuł księcia sasko cieszyńskiego. Książę Albert Kazimierz urodził się w 1738 roku w Moritzburgu koło Drezna. Jako iż matką jego była Maria Józefa Habsburżanka już od młodzieńczych lat przebywał na wiedeńskim dworze, gdzie cieszył się niezwykłą przychylnością cesarzowej Marii Teresy. W czasie swego długiego życia pełnił wiele dworskich, wojskowych i politycznych funkcji. Od 1760 roku był generałem porucznikiem w austriackiej armii, w latach 1765 1780 cesarskim namiestnikiem na Węgrzech, a od roku 1781 do 1791 generalnym gubernatorem austriackich Niderlandów. Tam też wraz z małżonką rozwinął niezwykłą pasję kolekcjonerską, skupując we Włoszech, Francji, Anglii i innych krajach 30.000 rysunków i grafik autorstwa 14.000 najznamienitszych artystów. W efekcie tego powstały największe w świecie zbiory graficzne, istniejące po dziś dzień w Wiedniu, zwane od imienia swego założyciela „Albertina”. W roku 1794 książę Albert Kazimierz mianowany został feldmarszałkiem Rzeszy, jednak z przyczyn politycznych z funkcji tej niebawem zrezygnował i w 1795 roku przeszedł w stan spoczynku. Po śmierci małżonki Marii Krystyny w 1798 roku został jedynym lennym władcą Księstwa Cieszyńskiego. Znacząco powiększył liczbę kameralnych majątków kupując w końcu XVIII wieku od zubożałej cieszyńskiej szlachty wiele wsi. Był także prekursorem przemysłu w swych majątkach. Założył w roku 1772 hutę żelaza i kuźnię w Ustroniu, w 1779 manufakturę tekstylną w nowej dzielnicy Cieszyna zwanej Saską Kępą, a w roku 1806 hutę w Baszce koło Frydku. Planował także przebudowę cieszyńskiego zamku, gdzie zamierzał umieścić swe zbiory. Plany te udaremniła niespodziewana śmierć Marii Krystyny. Swej ukochanej żonie wystawił wspaniały piramidalny grobowiec z karraryjskiego marmuru w kościele Augustianów w Wiedniu, autorstwa znanego włoskiego rzeźbiarza Antonio Canovy. Sam natomiast na stałe zamieszkał w swym wiedeńskim pałacu na Baszcie Augustiańskiej (Augustinerbastei), gdzie też znalazła się jego biblioteka i kolekcja sztuki. Za czasów księcia Alberta Kazimierza w 1775 roku uruchomiono międzynarodowe targi w Cieszynie, które miały pomóc w integracji przyłączonej niedawno Galicji z resztą krajów monarchii, w tym samym roku zaczęto budować „cesarską drogę”, która połączyła Wiedeń z Lwowem przez Cieszyn i Bielsko, zaprowadzono też stałe połączenia pocztowe. W 1779 roku odbył się w Cieszynie kongres pokojowy kończący tzw. wojnę o sukcesję bawarską. Po raz kolejny Cieszyn stał w centrum zainteresowania Europy, kiedy w 1805 roku, po klęsce wojsk austriackich w wojnie z Napoleonem, był przez kilka tygodni tymczasową stolicą monarchii, bowiem przeniósł się do niego dwór uciekający z Wiednia. Warto także wspomnieć, że książę był w 1805 roku założycielem pierwszych w Wiedniu nowoczesnych wodociągów, funkcjonujących po dziś dzień pod nazwą „Wodociągów Albertyńskich” (Albertinische Wasserleitung). Książę Albert Kazimierz Sasko Cieszyński zmarł w roku 1822 pozostawiając Księstwo Cieszyńskie swemu adoptowanemu synowi, arcyksięciu Karolowi Ludwikowi Habsurgowi (1771 1847).

Jednym z pierwszych przedsięwzięć arcyksięcia było w roku 1826 utworzenie z cieszyńskich dóbr (poza Frydkiem) niepodzielnego fideikomisu, który odtąd dziedziczony miał być jedynie przez jego potomków w linii męskiej. Karol Ludwik, arcyksiążę austriacki i książę cieszyński, był trzecim z synów księcia toskańskiego, a od 1790 roku cesarza Leopolda II i Marii Ludwiki Hiszpańskiej. Urodził się w 1771 roku we Florencji i w Toskanii spędził swoją młodość. W wieku 20 lat został zaadoptowany przez swą ciotkę Marię Krystynę i jej męża Alberta Kazimierza, i tym samym stał się dziedzicem Księstwa Cieszyńskiego. Przeniósł się do swych przybranych rodziców do Brukseli, gdzie kształcił się w dziedzinie taktyki i strategii wojennej. Poświęcił się karierze wojskowej i już w 1793 roku mianowany został generałemmajorem i namiestnikiem Niderlandów. W roku 1796 osiągnął stopień polnego marszałka i stanowisko generalnego dowódcy wojsk austriackich w południowych Niemczech, gdzie po paru bitwach wypchnął francuska armię za Ren. W następnym roku przeniesiony został do północnych Włoch, zmuszony jednak został do wycofania się wraz z armią do Styrii. W 1799 roku ponownie jako dowódca armii wyparł Francuzów za linię Renu. Konflikty wewnątrz austriackiego sztabu generalnego i z rosyjską generalicją były powodem opuszczenia w 1800 roku przez arcyksięcia służby wojskowej, jednakże nie na długo. Niepowodzenia armii austriackiej zmusiły cesarza do powierzenia Karolowi Ludwikowi ministerstwa wojny i marynarki wojennej oraz przyznania tytułu polnego marszałka. Ułatwiło mu to przeprowadzenie w latach 1801 1805 reformy armii. W dalszym ciągu walczył z Napoleonem w ramach koalicji antyfrancuskiej. W 1805 roku powstrzymał ekspansję francuską we Włoszech. Największym jego sukcesem było pokonanie samego Napoleona w rozegranej 21 i 22 maja 1809 roku bitwie pod Aspern koło Wiednia. Od tego czasu przylgnęło do niego określenie „Sieger von Aspern” Zwycięzca spod Aspern (w 1860 roku jego triumf upamiętniony został konnym pomnikiem na Placu Bohaterów przy wiedeńskim Hofburgu). Jednakże już 6 lipca 1809 roku poniósł klęskę w bitwie pod Wagram, podczas której został ranny. Wycofał się do Znojma i po nierozstrzygniętej bitwie, bez zgody cesarza, podpisał z Napoleonem rozejm. Było to powodem odwołania go ze wszystkich wojskowych stanowisk. Zgorzkniały arcyksiążę wyjechał do Cieszyna, gdzie spędził całą jesień. Jeszcze na krótko w 1815 roku został dowódcą twierdzy w Moguncji. W tym też roku ożenił się z księżniczką Henriettą Aleksandrą Nassau Weilburg (1797 1829), której Austria i Śląsk Cieszyński zawdzięcza przeniesiony z jej rodzinnego księstwa Nassau zwyczaj bożonarodzeniowego drzewka. Gdy w 1822 roku przejął po przybranym ojcu Księstwo Cieszyńskie stał się jednym z najbogatszych Habsburgów. Rozwijał swe majątki, m.in. w 1838 roku nabył państwo żywieckie wraz z hutą w Węgierskiej Górce. Rozwijał i unowocześniał swe zakłady przemysłowe, w 1836 roku założył nową hutę żelaza w Trzyńcu, w 1842 roku uruchomił w niej odlewnię, natomiast w ustrońskiej hucie w 1845 roku walcownię. W roku 1838 powstał także nowy arcyksiążęcy browar. Arcyksiążę jako jedyny z Habsburgów przez dłuższy czas mieszkał w Cieszynie. Podjął niezrealizowaną przez księcia Alberta Kazimierza ideę odbudowy cieszyńskiego zamku i w latach 1838 –1840 wzniósł klasycystyczny Pałac Myśliwski wraz z oranżerią według projektów swego nadwornego architekta Józefa Kornhäusla. Karol Ludwik zmarł w Wiedniu w 1847 roku pozostawiając Księstwo Cieszyńskie swemu najstarszemu synowi, arcyksięciu Albrechtowi Fryderykowi Rudolfowi Habsburgowi (1817 1895). Urodził się on we Wiedniu w 1817 roku i odebrał w dzieciństwie i młodości wojskowe wychowanie. Szybko piął się po szczeblach wojskowej kariery. W 1840 roku jako generał major został komendantem brygady w Grazu, w 1844 głównodowodzącym na Morawach, w 1845 dowodzącym generałem Górnej i Dolnej Austrii oraz Salzburga, a w latach 1851 1860 wojskowym gubernatorem Węgier. W 1863 roku został feldmarszałkiem. Wsławił się podczas kampanii wojennej we Włoszech, gdzie 24 czerwca 1866 roku wygrał bitwę z wojskami włoskimi pod Custozzą. Zyskał tam przydomek: „Zwycięzca spod Custozzy” (Sieger von Custozza), zaś jego czyn upamiętniony został konnym pomnikiem wzniesionym w 1899 roku na Baszcie Augustiańskiej w Wiedniu. W wojnie austriacko pruskiej w 1866 roku objął dowództwo nad austriacką armią północną. W uznaniu zasług został mianowany w 1869 roku Generalnym Inspektorem Armii. Podczas swych wojennych wypraw używał specjalnego namiotu spod Custozzy zwanego „Custozzazelt”, który wraz z całym bogatym wyposażeniem i obsługą odziedziczył po arcyksięciu cesarz Franciszek Józef I. Cesarz bardzo wysoko cenił swego kuzyna, jako strażnika konserwatywnych wartości rodu i uczynił go swym zaufanym paladynem. Arcyksiążę Albrecht odziedziczył Księstwo w przededniu najistotniejszych w historii Śląska Cieszyńskiego przemian społecznych i gospodarczych zapoczątkowanych wydarzeniami Wiosny Ludów w 1848 roku. Rozbudziły one także polskie życie narodowe na Śląsku Cieszyńskim. Reakcja władz austriackich, w postaci wprowadzonych w roku 1851 rządów neoabsolutnych, zahamowała na wiele lat rozwój społecznej i narodowej aktywności, w tym polskiego życia narodowego. Po załamaniu się tego kursu pod koniec 1859 roku i po wprowadzeniu rządów konstytucyjnych zaczęły powstawać liczne polskie organizacje o charakterze społeczno kulturalnym, religijnym, oświatowym i gospodarczym, które swoją działalnością przyczyniły się do odzyskania niepodległości Polski w 1918 roku. Będąc księciem cieszyńskim dał się poznać Albrecht jako zapobiegliwy gospodarz i energiczny przedsiębiorca przyczyniając się do ekonomicznego rozwoju swych włości. Poszerzył swój majątek przez nabycie w 1862 roku kopalni „Gabriela” w Karwinie i huty „Karol” w Kończycach koło Ostrawy. W licznych tartakach przerabiano beskidzkie drewno, działały przędzalnie lnu i tkalnie, młyny, rafinerie spirytusu, tłocznie oleju oraz mleczarnie produkujące popularne w całej monarchii i eksportowane na Bliski Wschód tzw. Teebutter „Teschner erzherzogliche Butter” (Cieszyńskie Masło Arcyksiążęce). Cieszyński browar należał do jednych z największych w Austrii, co dało w 1856 roku arcyksięciu asumpt do założenia kolejnego browaru w Żywcu. Zwieńczeniem gospodarczych sukcesów było założenie w 1885 roku nowoczesnej cukrowni w Chybiu. Posiadając tak wielki majątek arcyksiążę Albrecht angażował się w działalność charytatywną, wspierając m.in. budowę kościoła katolickiego w Trzyńcu, ewangelickiego Szpitala Śląskiego w Cieszynie czy kościoła Serca Jezusowego w cieszyńskich Alejach Albrechta. Arcyksiążę Albrecht zawarł w 1844 roku związek małżeński z księżniczką Hildegardą Bawarską (1825 1864), jednakże nie posiadał z nią męskich potomków. Z tego też względu dobra cieszyńskie odziedziczył po nim syn jego brata Karola Ferdynanda, arcyksiążę Fryderyk Maria Albrecht Habsburg (1856 1936).

Podobnie do swego stryja, Fryderyk od samej młodości wdrażany był do sprawowania funkcji militarnych. Wraz z wykształceniem wojskowym, jako dziedzic wielkiej cieszyńskiej fortuny, kształcony był w zakresie górnictwa, hutnictwa i rolnictwa. Swą wojskową służbę rozpoczął w 1874 roku i pnąc się szybko po szczeblach wojskowej kariery został dowodzącym generałem 5. armii w Bratysławie. Żoną Fryderyka została w 1874 roku księżniczka Izabella Croy Dülmen (1865 1931), z którą miał osiem córek i jednego syna. W roku 1895, po śmierci stryja Albrechta, został właścicielem Komory Cieszyńskiej i od tego czasu przywiązując niezwykłą wagę do ekonomicznego rozwoju swych dóbr był w nich częstym gościem. Rezydował przeważnie na swych zamkach w Cieszynie i we Frydku, często przebywał także w swym myśliwskim zameczku w Wiśle, gdzie urządzał polowania na głuszca. W roku 1905 z dużej części swych dóbr utworzył Austriacką Spółkę Górniczo Hutniczą (Österreichische Berg und Hüttengesellschaft), o kapitale 25 mln koron, której stał się głównym udziałowcem. Jej powstanie w jeszcze większym stopniu podniosło efektywność ekonomiczną jego majątków, a ogromne dochody uczyniły arcyksięcia Fryderyka jednym z najbogatszych ludzi w monarchii austro węgierskiej. W tym samym 1905 roku został także generalnym inspektorem armii i z Bratysławy przeniósł się do swego wiedeńskiego pałacu mieszczącego graficzne zbiory „Albertiny”, które znacząco powiększał m.in. o dzieła Dürera, Rafaela czy Rembrandta. W 1907 roku cesarz powierzył arcyksięciu funkcję naczelnego dowódcy wojsk obrony terytorialnej, jednakże po konflikcie z następcą tronu arcyksięciem Franciszkiem Ferdynandem latem 1914 roku złożył dymisję z zajmowanych wojskowych funkcji. Śmierć Franciszka Ferdynanda w Sarajewie i wybuch I wojny światowej wyniosły Fryderyka na szczyty władzy. Otrzymał stopień marszałka polnego i powierzono mu główne dowództwo armii austro węgierskiej. Dzięki temu Cieszyn stał się w latach 1914 1916 siedzibą Głównego Sztabu Armii (AOK – Armeeoberkomando). Po śmierci Franciszka Józefa I w 1916 roku głównodowodzącym armii stał się młody cesarz Karol I. Fryderyk został jego zastępcą, jednakże nie na długo, bo w 1917 roku odwołano go ze stanowiska. Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 roku utracił swe majątki na Śląsku Cieszyńskim. Dobra Komory Cieszyńskiej na podstawie pokojowej umowy z St. Germain przejęte zostały przez nowopowstałe państwa polskie i czechosłowackie. Arcyksiążę Fryderyk zmarł w 1936 roku w swym węgierskim majątku w Mosonmagyarovar.

Nazwisko Habsburgów wywołuje dzisiaj mieszane uczucia. Z jednej strony niechęci i dezaprobaty, gdy mowa o ich roli w czasie rozbiorów Polski i prowadzonej przez nich germanizacyjnej polityki narodowościowej, z drugiej strony sympatii i melancholii szczególnie w tych dzielnicach, które znajdowały się pod ich panowaniem. Oprócz Galicji należał do nich także Śląsk Cieszyński. Jeszcze dzisiaj w wielu domach cieszynian z sentymentem przechowywane są w rodzinnych archiwach liczne pamiątki po cesarsko królewskich czasach: medale i odznaczenia pradziada służącego w austriackim wojsku, pisane na pergaminowych zwojach patenty oficerskie czy naukowe promocje doktorskie. O dobrych czasach monarchii przypominają znaczki z dwugłowym orłem na starej korespondencji, złote monety wkładane pod wigilijny talerz. W starych albumach z rodzinnymi fotografiami kilka pierwszych kart zajmowały fotografie miłościwie panującego cesarza Franciszka Józefa I i jego wysoko urodzonej rodziny. Portrety Habsburgów znajdowały się nie tylko w albumach, ale także wisiały w mieszczańskich salonach, w których z umiłowaniem grano hymn cesarski Haydna. Dzisiaj portrety dobrotliwego cesarza Franciszka Józefa I wracają do cieszyńskich kawiarnii i restauracji, przypominając o starych, dobrych i spokojnych austriackich czasach. Wspomnienia wybielają przeszłość, nadają jej wielu nowych kolorów. Jaka jednak była rzeczywistość, jakie były realne związki Cieszyna z habsburską dynastią? Rozpocznijmy zatem spacer szlakiem książąt cieszyńskich z dynastii habsburskiej po Cieszynie i Czeskim Cieszynie.