Dział XV

Grobowiec pełny, wielostopniowy, z marmuru w dwóch kolorach. Na pomniku żeliwna figura anioła nieco pochylonego do przodu. Grób rodziny Matterów sygnowany J. Scheuerer Biala. Matterowie na przełomie XIX i XX wieku byli właścicielami cegielni i wyrobisk gdzie wydobywano glinę (teren dzisiejszych ulic 3 Maja, Miarki, Przykopa, Stalmacha, Jordana i Świeżego). Przez niemieckich nacjonalistów byli atakowani za odstąpienie Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego terenów pod budowę polskiego gimnazjum.

Grobowiec w typie krypty - mauzoleum, jedyny na terenie cmentarza. Składa się z wysokiej komory murowanej, w części centralnej bardziej wywyższonej, nakrytej płytą lastrykową, ma w tylnej części ustawiony duży marmurowy krzyż. Na grobowcu metalowa latarnia i współczesna, marmurowa księga z inskrypcją. W pionowej ścianie frontowej grobowca znajduje się metalowy właz oraz trzy tablice z czarnego granitu. Grób rodziny Marcinków - właścicieli dzielnicy Cieszyna Winogrady.

W alejce zachodniej działu znajduje się grobowiec z piaskowca, z dwoma płytami metalowymi. Napis „1872-1938, Tadeuszowi Regerowi, niestrudzonemu bojownikowi o polskość i socjalizm ludu śląskiego PPS”. Na metalowej plakiecie, reliefowo ujęta głowa zmarłego. Tadeusz Reger przybył do Cieszyna z Galicji. W zagłębiu karwińsko - ostrawskim organizował polskie grupy PPS. W latach 1918-20 wchodził w skład kierownictwa Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.

Od strony wschodniej działu grobowiec typowy dla lat 30-tych XX wieku, z piaskowca i marmuru. Napis: „Leopoldyna Kasperlikowa, żona generała 6.9.1854-21.12.1931, Karol Kasperlik, gen. Brygady Wojsk Polskich w stanie spoczynku 14.10.1861-8.1.1937 RiP”. Austriacki generał, następnie w wojsku polskim, cieszynianin, brat infułata Wilhelma Kasperlika.



W zamieszczonym wyżej opisie wymienione są nagrobki, które w sposób istotny uwidaczniają przemiany stylowe architektury nagrobnej na Śląsku Cieszyńskim w latach 1890 - 2007, pokazując zmiany estetyki i gustu poszczególnych pokoleń i grup społecznych. Wybranych zostało kilkanaście różnorodnych nagrobków, wybór ten jest nieobiektywny gdyż starano się opisać możliwie najbardziej autentyczne nagrobki zarówno w zakresie formy jak i własności. Kryterium wyboru była więc autentyczność od czasu powstania, nie zaś osoby w nim pochowane.

Architekturę nagrobkową przeanalizować można na przykładzie nagrobków głównej alei oraz rozchodzących się od niej dróg bocznych, aczkolwiek w wielu przypadkach boczne ścieżki uległy już znacznej deformacji. Stare rody mieszczańskie, w pierwszych latach istnienia cmentarza, wystawiły grobowce w głównej alei opłacając je na 40 lub 50 lat. Po 1945 roku wiele z tych rodzin wyemigrowało na zachód (najczęściej do Austrii) zaś grobowce sprzedane zostały nowym właścicielom. Pozwala to prześledzić migracje ludności zwłaszcza po 1945 roku oraz rodzenie się nowych klas uprzywilejowanych.

Brak ochrony konserwatorskiej w okresie powojennym spowodował rozbiórkę wielu nagrobków pseudohistorycznych, secesyjnych i modernistycznych wykonanych z materiałów szlachetnych jak szary i czarny granit, alabaster i marmury w różnych kolorach, lamp, łańcuchów i napisów z brązu, metalowych, często kutych ogrodzeń, wywożonych na złom bądź usuwanych jako trudne do naprawy czy uzupełnienia. Tradycyjne grobowce, których komory grobowe zasypywane były cienką warstwą ziemi a w obrębie opłocenia wysadzana była niska roślinność, zastępowane były „praktycznymi” płytami nagrobnymi z lastryka czy piaskowca z Brennej.

Wiele nagrobków, z braku trwałych materiałów kamiennych w handlu, wykonywanych było z lastryka bądź z elementów rozbiórkowych z innych cmentarzy cieszyńskich a zwłaszcza z bogatego w szlachetny materiał „bezpańskiego” cmentarza żydowskiego. Na istniejących starych pomnikach skuwano niemieckie napisy, co niestety było praktyką powszechną lat powojennych nie tylko w Cieszynie. Taki los nie oszczędził również pomników dwu burmistrzów cieszyńskich Johanna i Leonarda Demlów.

Jak można sądzić z nielicznych zachowanych materiałów archiwalnych, poszczególne kwatery rozmierzane były według stałego wzorca. Znany jest nam modelowy rozkład grobów grupy 4 pokazujący rozplanowanie grobów ziemnych o wymiarach 2 na 2,5 metra z nagrobkiem o różnych formach i komorą grobową zakrytą ziemią. Poszczególne nagrobki posiadały wymiary identyczne 1,70 na 2 metra. Pozostałe 30 cm szerokości stanowiło przejście pomiędzy grobami, natomiast 0,5 m przeznaczono na zieleń za nagrobkiem. Czy taki typ rozplanowania cmentarza realizowany był w Cieszynie jest bardzo prawdopodobne.

Analizując nagrobki można dopatrzeć się kilku rozwiązań. I tak najczęściej występującym jest kwatera grobowa o szerokim rzucie z płytą nagrobną w środku, pozostała część grobu przykryta była niższą płytą bądź najczęściej ogrodzenie, które stanowił niski lub wyższy płotek metalowy kuty bądź odlewany, o formach bardzo bogatych, najczęściej z motywami roślinnymi z czasem przechodzący w masywny łańcuch lub prostą balustradę łączącą poszczególne słupki. Płotki wykonywane były najczęściej przez rzemieślników cieszyńskich: Jana Czakona – ślusarza budowlanego i artystycznego, ślusarza Riese czy Wybrańca, których sygnatury widnieją na zachowanych opłoceniach.

W tego typu nagrobkach najczęściej występowały obeliski bądź krzyże na wysokich kilkustopniowych podstawach. Wyjątek stanowią duże kompozycje architektoniczno-rzeźbiarskie.

Grobowce komponowane na rzucie wąskiego prostokąta o węższym boku przyległym do alei głównej, częściej pozbawione były opłocenia, zaś obeliski zakomponowane były jako

stelle lub krzyże, a także jako rodzaj portalu symbolizującego przejście ze świata doczesnego do wieczności. Forma portalu możliwa była do najbardziej indywidualnego potraktowania. Występują tutaj portale typu greckiego, romańskiego, w stylu architektury lat 20 i 30-tych XX wieku.

W nielicznych zachowanych nagrobkach występują elementy rzeźbiarskie, postaci zasmuconego anioła bądź kobiety, często płaskorzeźby głowy ukrzyżowanego Chrystusa. W sposobie komponowania nagrobków wyraźne są wpływy stylów architektonicznych i rzeźbiarskich od historyzmu końca XIX wieku, poprzez secesję, modernizm, ekspresjonizm i funkcjonalizm.

Nagrobki stare, XIX i XX - wieczne, wykonywane były przez warsztaty cieszyńskie, z których najbardziej znany był warsztat kamieniarza i rzeźbiarza Jana Swarowskiego, który wyuczył zawodu syna Karola, a następnie firmę przejął wnuk również Jan, reklamujący się w książce adresowej z 1931 roku następująco: „majster kamieniarski i rzeźbiarz, Cieszyn róg ul. Bobreckiej i Hoenheisera, wyrób nagrobków z wszystkich gatunków kamienia - rysunki i obliczenia kosztów, jestem zawsze chętnie do usług, naprawy obliczam tanio i wykonuję rychło”. W książce adresowej z 1900 roku reklamuje się również Rajmund Schuster – rzeźbiarz i kamieniarz. W Cieszynie działał ponadto rzeźbiarz akademicki Józef Adamczyk. Na nagrobkach cmentarza widnieją sygnatury Scheuerer z Białej, firmy J. Becke z Morawskiej Ostrawy oraz warsztatów z Wiednia: firmy Sommer & Weniger oraz M. Bonnerschein. To tylko kilka firm spośród wykonujących prace kamieniarskie, które znane są z przekazów pisanych bądź, których sygnatury zachowały się niezniszczone na nagrobkach. Wiedza ta jest niestety niepełna i nie do odtworzenia.

Najmniej korzystnie przedstawia się „sztuka” nagrobkowa po 1945 roku. Brak szlachetnych materiałów oraz siermiężna „nowoczesność”polegająca na uproszczeniu i zunifikowaniu nagrobków powoduje, że wnętrza poszczególnych kwater oraz współczesna część cmentarza przedstawiają dość smutny widok. W poszczególnych działach zdarzają się próby przełamania schematyzmu, są to jednakże nieliczne przykłady rzeźb czy płaskorzeźb nagrobnych.

Cmentarz pozwala prześledzić migrację i ruchy ludności od powstania do czasów współczesnych i jest najtrafniejszym komentarzem do przemian historycznych. Są bowiem tutaj pochowani bogaci mieszczanie, fabrykanci i kupcy o nazwiskach polskich i niemieckich i rzadziej czeskich. Często przybywali do Cieszyna z uwagi na jego dynamiczny rozwój w 2 połowie XIX wieku z Galicji (Marcinkowie z Bochni, Monné i Reder ze Lwowa), z Austrii a nawet z Włoch (rodzina Dibon).

Trudniej określić kto spoczywał poza drogimi alejami głównymi, w ziemnych grobach środkowych części poszczególnych kwater, gdyż groby ziemne zmieniły już kilkakrotnie właścicieli. Z pobieżnej analizy ksiąg zgonów z końca XIX wieku stwierdzić można, że większość zmarłych posiadała nazwiska polskie, a także polskie zniemczone, niemieckie i czeskobrzmiące. Śladem tamtych grobów były nieistniejące obecnie krzyże żeliwne, odlewane w kilku wzorach w hucie trzynieckiej.

Ostatnia droga zmarłych związana była z określonym ceremoniałem, zróżnicowanym z uwagi na zamożność klientów. W zbiorach Muzeum Śląska Cieszyńskiego zachowały się liczne przedmioty związane z działalnością firmy pogrzebowej „Concordia” rodziny Skudrzyków, która zakończyła działalność w latach 80-tych XX wieku, po prawie stu latach działalności. Zmarły zawożony był na cmentarz karawanem dekorowanym bogatymi rzeźbami i szybami kryształowymi, trawionymi w symbole kościelne, osłaniającymi trumnę. Po bokach karawanu zaprzężonego w czarne konie, maszerowali ubrani w czarne surduty „fakulanci”. Głowy przykryte mieli „napoleońskimi” czapkami, w rękach trzymali zgaszone pochodnie. W 1931 roku firma J. Skudrzyk i wspólnicy tak reklamowała się w książce adresowej: „Poleca się do urządzania pogrzebów, ekshumacyj i przewiezień z Cieszyna i poza Cieszynem. Zakład posiada najpiękniejsze i najmodniejsze karawany, wielki skład trumien metalowych i drewnianych we wszystkich wielkościach, poduszki, koronki do trumien, świece, ubrania dla zmarłych, wieńce wraz z wstęgami itp. po najniższych cenach”. W tym okresie w Cieszynie działał również Miejski Zakład Pogrzebowy „Pietas”. Zachowane do dziś karawany warte są wyeksponowania na terenie cmentarza, gdyż zaświadczają one o zamożności i guście mieszkańców Cieszyna.

Niniejsze opracowanie ma charakter ogólny i jest próbą zwrócenia uwagi na cmentarz komunalny w Cieszynie ale również na inne cmentarze historyczne. Spacerując po nich jesteśmy świadkami historii miasta, mieszkających tutaj ludzi, ich gustów, mód, skomplikowanych dziejów i tragedii. Spróbujmy się nad tym zastanowić, a mimo wielu zniszczeń, które miały miejsce w latach poprzednich, spróbujmy zachować go w stanie autentycznym, wzorem innych znanych starych cmentarzy.